Montse Pena (Universidade de Santiago)
O COMPANGO DA POESÍA
Como ensinamos literatura? Ou o que é máis importante: como achegar a poesía, o xénero literario tradicionalmente considerado como máis complexo, aos adolescentes? Non existen as fórmulas máxicas, pero a emoción na transmisión é indispensable (cada vez é máis recoñecido o papel que estas xogan na aprendizaxe), a selección tamén (pois só se ama aquilo que se coñece) e as estratexias e o recursos non o son menos. Para mellorar esta complexa mestura de ingredientes incindindo nestes dous últimos elementos, chega Poesía hexágono, un volume fermosamente prologado por Agustín Fernández Paz, no que seis poetas (Estíbaliz Espinosa, Yolanda Castaño, Dores Tembrás, Antía Otero, Carlos Negro e Celso Fernández Sanmartín) achegan a súa experiencia impartindo obradoiros literarios arredor dos versos.
O volume no seu conxunto atopa un estimulante equilibrio entre as reflexións sobre o xénero (sobre todo nos erros e acertos na súa abordaxe no mundo ensino) e certas suxerencias de ximnasia poética, é dicir, o “como” practicalo. Así, convértese á vez nun convite a que as e os docentes arrichados aposten por levar certas propostas á aula e nunha suxerente provocación a aqueles e aquelas que aínda non se atreveron a dar o paso. O multiperspectivismo que achega convértese no seu mellor adobío, pois bebendo do espírito de Poetízate (a antoloxía de poesía galega para a mocidade ideada por Fran Alonso), resulta unha ferramenta que vai máis alá do simple recetario de fórmulas, porque alimenta. Poesía hexágono dá de comer motivos, razóns, reflexións, definicións e posibles xeitos de mirar un poema. Filosofía do verso, podería chamárselle. Azos e ilusión para traballar con textos poéticos nas aulas, tamén.
Do hexágono que propoñen cada unha destas traballadoras e traballadores da palabra cada quen debe escoller os fragmentos que lle parezan máis acaídos aos seus intereses e quizais, tamén o contrario, precisamente para deixarse sorprender. Dende o posicionamento teórico de Castaño fronte ao xénero, ao convite de Espinosa a saír do confortable mundo das letras nas letras para introducirnos no da ciencia nas humanidades, pasando pola poética da palabra no ámbito popular de Fernández Sanmartín; da reivindicación dos poetas non zombis e da práctica extensa do verso real e apetecible de Negro; sen esquecer a extensión natural do verso á imaxe (polo vídeo ou polo grafitti) que formulan Otero e Tembrás, quen se achegue a esta obra atopará seis abeiros para marabillarse e para aprender. Dicía Celso Emilio Ferreiro que “O pan é máis importante que a poesía, mais como comer o pan sen o compango da poesía?”, así que estas palabras son, en realidade, puro compango.
Susana Aríns ( IES Illa de Arousa)
O DECÁLOGO HEXÁGONO
O livro da diagnose. As mestras que não acabais de saber que é a poesia ou como trabalhá-la, ou se tem utilidade na escola ou cumpre os estándares de avaliação e os níveis competenciais, encontrareis na Poesía Hexágono uma doutora dessas que cantam as verdades do barqueiro, e que vos dirá aquilo que não fazeis bem: que poesia vai aprender outrem quem nunca lê poesia… E como boa doutora prescreverá como tratamento umas pílulas de pensamento poético maravilhosas: se não queres ser como elas, lê.
O livro das cartografias. Não sabes onde é que está a poesia. Ignoras os seus hábitos alimentícios ou os covis em que hiberna. Este é o teu livro: contém um cento de taxonômicas descrições e concretas categorizações, todas elas contraditórias, daquilo que é o feito poético. Para que escolhas a que prefiras (ou todas) e podas descobrir a poesia que habita na tua volta, no teu corpo, na tua janela. Em todos os mapas.
O livro das receitas. Para as mestras que sempre acabais com um sim sim, tudo mui bem, mas diz-me algo exato e particular que eu poda aplicar na sala de aulas. Sim, se és dessas mestras fartas de discursos riquinhos sem propostas concretas, desses brindes ao sol que não valem para dias anuviados, neste livrinho encontrarás receitas singelas, dessas que precisam de poucos ingredientes e nada exóticos, para fazer chegar a poesia e a reflexão poética ao alunado (e às mestras também). Como essa de Carlos Negro com um paráguas preto e um outro de cores. Passeia os corredores do centro com eles e pensa a diferença. Queres receitas? Tem receitas!
O livro das clássicas (ausentes). Se és dessas mestras que só conhecem as peotas poetas da escola, já sabes, quevedo-rosalia-lorca-pondal-curro jiménez, este é o teu livro. Nele encontrarás petiscos de quanta poeta peota contemporânea anda ceiva polo mundo: só por saber de Susana Benet, para mim desconhecida, pagha a pena ler. Esta presença de peotas ajuda a romper a solenidade a que tão afeitas nos tem a fastienta didática da lírica. Eu não renego das autoridades, mas esses uniformes, leituras uniformadas, que vestem, dão tanto medo a quem desconhece as artes marciais dos recursos estilísticos…
O livro de Gianni Rodari. Eu aprendi na escola com Gianni Rodari. Sabe-o bem, por
genealogia, Antia Otero. A surpresa enorme é comprovar, ano atrás ano, que o Rodari não é, nem muito menos, um autor que passeie, de paráguas preto, de paráguas a cores, as salas de aulas. Quem devera ser clássico, não é. Ainda e por enquanto. Eu, criaducada com ele, medo o interesse e importância das obras pedagógicolíricas (binômio fantástico) com a sua sombra pairando nos parágrafos. E por aqui anda o Gianni, dando frescor.
O livro das bibliografias. Se és das que nunca fartam com a leitura, das que quedam com vontades de mais e mais e mais, não te preocupes. Reborda a Poesía Hexágono referências a artistas e mestras de toda laia. O cosmo de Carl Sagan partilha página com a botânica do caos de Ana Maria Shua. Paloma Díaz-Mas e a sua poesia oral sefardi acompanha as pinturas de Cecílio Meireles. E Wislawa, sempre Wislawa, escolta os grafittis de Neorrabioso. Se queres submergir-te no cósmico caos das infinitas poéticas, aqui tens um bom porto de que partir.
O livro das ciências. Ou sim! O livro das ciências, assim como lês! Mas não era de poesia? É. E de ciências também. Porque o nosso cérebro é um remexido de neurónios, memórias, sinapses e cheiros, a curiosidade só pode ser ao tempo de ciências e de letras. Só uma mente poética pôde vislumbrar um resplendor azul e fraco no coração da pechblenda. E assim, a Poesía Hexágono navega entre a topicália para esquartejar os nossos esquemas preconcebidos com a precisão do escalpelo. Propostas para a sessão de sociais, para a sessão de plástica, para a sessão de biologia; para a sessão de língua, também.
O livro da cópula. Cada um dos favos que compõe a Poesía Hexágono é uma proposta de achegamento ao feito poético. Todos diferentes. Mas encaixam uns nos outros com a colagem exata que dá o cerume. Porque não há contradição em chegar à poesia desde caminhos diferentes. E essa é a arte do livro: demostrar-nos que não há nunca um senão, mas uma cheia de es, entre os que podes escolher o que melhor che acaia e mesmo todos por junto. E podes fazer constelações, e podes criar um vídeo-poema, e podes pensar numa palavra, e podes olhar pola janela, e podes comer chocolate, sempre em onças, e podes ir ao mercado com um caderno, e podes sentar num banco uma semana inteira, e podes participar num cadáver esquisito, e podes criar metafóricas noites. E podes parar perante o espelho. E olhar.
O livro compostor. Como a nossa vizinha a Corva, que com o tento das mãos recolocava paletilhas e arranjava escordaduras, Poesía Hexágono é o livro que nos volve poéticas porque nos cura de todo aquilo que não víamos. Sempre e quando acreditemos que é possível ver entre tanta cegueira.
O livro que não é para mestras. Porque nos serve a todas. Às que imos pola vida de peotas, as que não ledes poesia mas quereis, às que fazeis cinema e música e grafittis, às que quereis escrever mas onde, como, às que tendes que estudar poetas e para que, as que não conseguis curar-vos a curiosidade, as que acreditais sentir-vos no mundo errado. E às mestras. Copulativamente.
Emilio Salgado (IES Ponteceso)
CONTAXIAR DE POESÍA
Veño de ler con atención e goce neste días o pequeno volume editado por Apiario Editora Poesía Hexágono. Ollada e experiencia. Proposta e resposta nas aulas. As causas de que a súa lectura producira en min atención e goce son as mesmas, ou, máis ben, a mesma: a súa condición de rara avis no panorama editorial estatal e sobre todo galego. Non é usual que as editoriais dediquen esforzos a tratar temas didácticos ou escolares, e o empeño de Apiario nesta dirección paréceme, cando menos, loable como punto de partida. Só o feito de que este libro exista é motivo de celebración, independentemente de que o seu contido chegue a interesar a un grupo lector mais ou menos amplo, ou que eses lectores aos que está dirixido un primeiro lugar (os docentes de lingua e literatura) estean de acordo ou non co seu contido.
A partires do dito, as reflexións que comparto o continuación nacen de catro trazos persoais incuestionables, dos que son máis consciente se cabe tras esta lectura:
1.- Amo a lingua
2.- Amo a literatura
3.- Amo a poesía
4.- SON profesor
1.- Sen discusión, a lingua é a maior invención da humanidade, pois grazas a ela fomos quen de transmitir todo o saber, as emocións, todo aquilo que xorde ou que está no mesmo feito da nosa condición de seres humanos. Por iso, a ledicia ao comprobar como os autores reunidos nesta Poesía Hexágono cren na necesidade de coidar o uso desta ferramenta, e en que para unha finalidade tan específica e especial como é a poética, a exactitude e a conciencia do peso (emotivo, significativo) de cada termo son ideas cardinais (o”abraio” ante a palabra co que pecha o seu texto Estíbaliz Espinosa, ou o “sinto cada palabra coma se fose un poema”, de Celso Fdez. Sanmartín), como teño constatado persoalmente nos obradoiros que realiza Dores Tembrás para os alumnos de ensino secundario.
2.- “A boa literatura retorce a lingua coma un trapo”, di precisamente Estíbaliz Espinosa en “Curioseando”, e é por esa capacidade infinita da literatura de dicir o que a lingua común non pode polo que sempre está como eixo dos meus intereses. As seis breves propostas que aquí se nos ofrecen están claramente imbuídas dese mesmo amor pola literatura que eu profeso é, o que é máis interesante, do mesmo gusto, ou mellor necesidade, de compartir ese amor e de estendelo aos demais. Ás veces topamos con actitudes de resistencia pasivo-agresiva a este deixarse ir na verba literaria, pero… non será acaso o máis sinxelo o que propón Carlos Negro?: “a lectura […] en voz alta, diante do alumnado, sen pedir nada a cambio, só un chisco de atención”. Se só con iso logramos que nunha soa ocasión, un só estudante se estremeza, se identifique, “conecte” co texto, será un tempo ben empregado.
3.- Agustín Fernández Paz advirte xa no prólogo deste volume que, en xeral, nas clases de literatura hai unha tendencia a que “o profesorado privilexie as formas narrativas e expositivas da lingua”, feito que desencadea ou reforza no alumnado a idea de que a poesía é algo minoritario, feita por e para unha minoría afectada, rara e, o que aínda é máis grave, cursi. Yolanda Castaño apunta moi certeramente como isto pode nacer dun sistema cultural no que se prima “o consumo rápido” en detrimento daquelas actividades que, como a poesía, necesitan da atención demorada e da reflexión.
En xeral, as distintas opinións aquí vertidas coinciden en que o poema debe ser accesible de forma emotiva, e rexeitan a idea de enfrontarse a el por medio dunha interpretación racional. Certo, pero non esquezamos que a materia coa que se constrúe nace do intelecto humano, e que a súa interpretación pode ser motivo gozo, pois afrontar o “xeroglífico” que menciona Castaño tamén pode producir emoción e satisfacción.
Porén, é definitiva para min a explicación da finalidade da poesía que da Carlos Negro no seu texto: “Palabras que explican todas esas emocións que non veñen definidas no dicionario”, ou, dunha maneira moito máis tallante, a que cita Dores Tembrás de Roberto Juarroz: “o intento de dicir o indicíbel, o uso máis extremo e arriscado da linguaxe”.
4.- O feito de miña condición de profesor é decisivo ante os textos recollidos neste libro. E ademais, creo que SER profesor, con maiúscula e sen ningunhas ínfulas (pois penso que un profesor que queira facer ben o seu traballo debe “ser” e non “dedicarse a”), é o que me levou a interesarme nesta lectura, e a congratularme de que alguén alleo ao sistema educativo vexa como fundamental a implicación do profesorado no intento por espallar o poético e a súa concreción textual entre os educandos. Pero é ben certo, e niso coincido plenamente con Yolanda Castaño no seu texto “A poesía non morde!”, que “o discurso que poida traer á aula unha voz nova, fresca, vida de fóra da comunidade educativa, sen toda a carga de todos os hábitos adquiridos […] tende a ser escoitada dun xeito ben distinto”. Con todo, nas súas reflexións, como os demais participantes neste volume colectivo, insiste na necesidade de que sexan os profesores os que se impliquen neste cambio de postura ante a poesía por parte dos rapaces, revisando os criterios de selección das lecturas para facelas máis próximas, a organización das explicacións fuxindo do cronolóxico…
Creo que neste punto é onde máis debate pode xerarse: os autores deste libro fan fincapé (con razón) na necesidade de cultivar o gusto pola lectura da poesía, e tamén pola súa escrita, en detrimento doutros enfoques máis “académicos”, históricos ou críticos. Entendendo que isto debe ser así se queremos ser capaces de crear “produtores” e “consumidores” (perdóeseme a linguaxe) de poesía, non creo que haxa que renunciar ao apoio da historia, da crítica literaria ou incluso da estilística para gozar en totalidade dos textos. Por iso mesmo, é fundamental este aporte que os propios autores nos ofrecen coa súa visión e, por riba de todo, coa súa asistencia aos centros; algo que debe estar xa anticipado polo profesorado demostrando aos alumnos que, como di Carlos Negro en “Ler poesía tampouco é para tanto”, “a experiencia lectora gaña moito cando existe a posibilidade de comunicación directa co autor@s contemporáne@s, é dicir, cando os textos se converten en rostros e as palabras dos libros, en voces que nos falan en vivo e en directo”. Esta desexable presenza incidirá en todo aquilo que os profesores, por incapacidade ou por falta de formación, non podemos ou non sabemos facer: os procesos básicos de construción e interpretación, extraídos da súa propia práctica poética, como poden ser a busca do poético no cotiá e trivial ou na comunicación oral (Carlos Negro, Celso Fdez. Sanmartín), na linguaxe “informal” (Yolanda Castaño), noutras formas de expresión (Antía Otero, Dores Tembrás), na relación da poesía coas ciencias (Estíbaliz Espinosa, en loita coa separación tan académica, tan falsa, entre ciencias e letras), nos xeitos de mirar con ollos distintos (Celso Fdez. Sanmartín, Antía Otero, Dores Tembrás)… e, por riba de todo, a plurisignificación na variedade interpretativa e persoal ou a importancia do proceso de identificación metafórica (en todos eles).
En resumo, as propostas deste libro, a pesares de ser unhas máis teóricas e outras máis pragmáticas, nacer da reflexión ou da experiencia directa, presentan uns puntos en común básicos: a poesía está viva, pode entrar nas aulas e, sobre todo, é necesaria nas aulas. Para lograr iso seis poetas regálannos aos docentes as súas ideas, o seu traballo e, incluso, certas actividades que nós mesmos podemos levar a cabo co alumnado
Todo isto fai que recibamos este proxecto (que se estende máis aló do libro que estamos a comentar por medio dun blog, www.poesiahexagono.apiario.eu, no que se recollen textos, audiovisuais e outros materias de referencia dos diversos traballos; e que tamén se proxecta cara o futuro nos distintos obradoiros que estes autores impartirán nos centros de ensino) con ledicia e con esa sensación de que por fin, en Galicia, alguén decidiu ofrecer aquilo que se botaba en falta nas aulas de literatura.